نقش حکمرانی داده در ارتقای بهره وری صنعت ماشین سازی و تجهیزات پیشرفته صنعتی ایران: تحلیل سیاستی و الگوی اجرایی

1_. چکیده  

صنعت ماشین سازی و تولید تجهیزات پیشرفته صنعتی ایران، به عنوان یکی از صنایع مادر و زیربنایی، نقش کلیدی در توسعه صنعتی کشور، افزایش بهره وری صنایع وابسته و توان صادراتی دارد] 1–3[. با وجود ظرفیت های بالقوه فنی؛ بهره وری پایین،  ضایعات بالا،  کیفیت متغیر،  محدودیت نوآوری و ضعف حضور در بازارها ی بین المللی،  از جمله چالش های اصلی این صنعت محسوب میشوند  ]2 , 3 , 6[. شواهد نشان میدهد که مشکل اصلی نه کمبود فناوری یا دانش مهندسی،  بلکه فقدان نظام حکمرانی داده صنعتی است؛ داده ها به صورت پراکنده جمع آوری میشوند،  کیفیت آنها تضمین نمیشود و در فرآیندهای طراحی، تولید، نگهداری و تصمیم گیره ای راهبردی، به صورت نظاممند مورد استفاده قرار نمیگیرند.[7 ,5 ,4] 

این مقاله با رویکرد تحلیلی و تطبیقی، به بررسی وضعیت فعلی صنعت ماشین سازی  و تجهیزات پیشرفته صنعتی ایران، تجارب موفق جهانی )آلمان، چین، هند( و شاخص های کلیدی حکمرانی داده در صنایع تجهیزات پیشرفته پرداخته و مدل راهبردی سه سطحی برای پیاده سازی نظام حکمرانی داده در ایران ارائه مینماید ]7–9 , 14 , 17[. مدل پیشنهادی شامل سطوح بنگاه،  خوشه صنعتی و ملی  و نقشه را ه سه مرحل های )شناسایی و دیجیتالی سازی داده،  استانداردسازی  و یکپارچه سازی،  خلق ارزش افزوده داده( است که میتواند بهره وری خطوط تولید را تا 2۵ –3۵ درصد افزایش دهد،  امکان ورود به بازارهای صادراتی منطق های  و جهانی را فراهم کن دو چرخه نوآوری مبتنی بر داده ر ا ایجاد نماید

 [7, 8, 11, 19].

یافته های این مطالعه نشان میدهد که بدون استقرار نظام حکمرانی داده، سرمایه گذاری در سخت افزار و فناوری های دیجیتال،  به دلیل عدم بهره گیری سیستماتیک از داده های عملکرد ماشین آلات و فرآیندهای تولید،  به نتایج بهینه منجر نمیشود و صنعت ماشین سازی ایران در معرض تنزل از«تولیدکننده ماشین» به «مونتاژکار ماشین» قرار میگیرد. در مقابل، اجرای نظام داد همحور میتواند شرط لازم برای ورود به زنجیره ارزش جهانی،  افزایش بهره وری و توسعه پایدار صنعتی باشد

 [7, 9, 14, 20].

واژگان کلیدی :حکمرانی داده؛ صنعت ماشین سازی؛ تولید تجهیزات پیشرفته؛ بهره وری صنعتی؛ انقلاب صنعتی چهارم؛ داد همحوری صنعتی.

2_. مقدمه  

صنعت ماشی نسازی و تولید تجهیزات پیشرفته صنعتی، بهعنوان یکی از صنایع مادر و زیربنای توسعه اقتصادی و صنعتی هر کشور، نقش محوری در تأمین ماشی نآلات و تجهیزات تخصصی سایر صنایع، از جمله نفت و گاز، پتروشیمی، فولاد، خودروسازی، صنایع غذایی و تجهیزات پزشکی دارد] 1–3[. علاو ه بر نقش اقتصادی،  این صنعت ب هعنوان موتور نوآوری  و توسعه فناوری نیز شناخت ه میشود؛ چرا که پیشرف ت در طراحی،  تولید و نگهداری ماشی نآلات،  ظرفیت ارتقای بهر هور ی سایر صنایع را فراهم آورد ه  و امکا ن خلق محصولات نسل جدید و خدمات مبتنی بر داد ه را مهیا میکند.[6 ,2] 

با وجود ظرفی تهای فنی و نیروی انسانی متخصص، وضعیت بهر هوری صنعت ماشی نسازی و تجهیزات پیشرفته صنعتی ایران هنوز با چالشهای جدی مواجه است. مطالعات نشان میدهند که بهر هوری پایین، ضایعات بالا، کیفیت متغیر، محدودیت نوآوری و ضعف حضور در بازارهای بی نالمللی، از مشکلات اصلی این صنعت هستند] 2 , 3 , 6[. بسیار ی از شرک تهای تولیدکنند ه ماشینآلات،  حتی د ر صور ت برخورداری از فناور یهای پیشرفته مانند دستگا ههایCNC  و خطوط اتوماسیون، به دلیل جم عآوری پراکنده داد ههای عملکردی و عدم تحلیل نظام مند آنها، قادر به بهینهسازی فرآیندهای تولید نیستند و خطاها و توق فهای غیرضروری ب هطور مکرر رخ میدهند.[9–7] 

تحولات جهانی نشان م یدهند که گذاره صنعتی از تولید مهندسیمحور به تولید داد همحور، شاخص اصلی ارتقای بهر هوری، کاهش هزینهها و افزایش کیفیت است] 7 , 8, 14[. کشورهایی مانن د آلمان،  چین و ژاپن با ایجاد  پلتفر مهای  ملی  داد ه  صنعتی ،  استانداردسازی  تبادل  داده،    و  اتصال  چرخه  عمر  محصول  ب ه تحلی لهای داد های (AI/ML ،IoT ، Digital Twin( توانست هاند بهر هوری و کیفیت تولید را به شکل چشمگیری افزایش داد ه و محصولات خود را در بازارهای جهانی رقابتی کنند.[19 ,17–14]  در ایران، مشکل اصلی نه فناوری یا دانش مهندسی، بلکه فقدان نظام حکمرانی داده صنعتی است؛ داد ههای تولید، کیفیت، عملکرد و نگهداری ماشی نآلات، بهصورت جزیر های و غیرسازگار جمعآوری م یشوند، مدل مالکیت داد هها مشخص نیست، و هیچ نهاد ملی مرجع برای استانداردسازی و یکپارچ هسازی دادهصنعتی وجود ندارد] 4 , ۵ , 7[. این ام ر باعث شد ه است که نوآور یها مبتنی بر تجربه فردی  و آزمون  و خطا باشند و تصمی مگیریهای راهبردی مدیران فاقد پشتوانه داد های معتبر و سیستماتیک باشند

 [8, 9, 20].

با توجه به اهمیت بهره وری، کیفیت و رقابت پذیری بین المللی، و همچنین ضرورت ورود ایران به زنجیره جهانی تولید ماشی نآلات هوشمند، نیاز به استقرار نظام حکمرانی داده صنعتی بیش از پیش احساس میشود. حکمرانی داده نه تنها امکان تحلیل داد ههای چرخه عمر ماشی نآلات، کاهش ضایعات و توقف خطوط تولید، بلکه ایجاد مدلهای کسبوکار نوین مبتنی بر داده، توسعه صادرات و افزایش نوآوری را فراهم میکند.[19 ,14 ,9–7] 

هدف این مقاله ارائه یک چارچوب علمی و کاربردی برای حکمرانی داده در صنعت ماشی نسازی و تجهیزات پیشرفته صنعتی ایران است. این چارچوب شامل تحلیل وضعیت فعلی ایران، بررسی تجارب موفق جهانی، شناسایی چالشها و فرص تها و در نهایت ارائه مدل پیشنهادی س هسطحی حکمرانی داده همراه با نقشه راه عملیاتی م یباشد. اجرای این چارچوب م یتواند بهر هوری خطوط تولید را تا 2۵ –3۵ درصد افزایش دهد،  ورود به بازارهای صادراتی منطق های و جهانی را ممکن سازد و چرخه نوآور ی مبتنی بر داد ه را در صنعت ایران فعال نماید.[19 ,14 ,9–7] 

3. وضعیت صنعت ماشینسازی و تجهیزات پیشرفته صنعتی در ایران
صنعت ماشی نسازی و تولید تجهیزات پیشرفته، یکی از صنایع مادر و زیرساختی ایران محسوب
میشود و نقش کلیدی در توسعه صنعتی کشور، افزایش بهر هوری صنایع وابسته و ارتقای قابلیت
صادراتی دارد ] 1 – 3[. با وجود ظرفی تهای فنی و نیروی انسانی متخصص ، وضعیت بهر هوری در ای ن
صنعت هنو ز با محدودی تهای جدی مواج ه است. بررس یها نشان م یدهد که بهر هوری پایین ، ضایعات
بالا ، کیفیت متغیر ، ضعف نوآوری و حضور محدود در بازارهای بی نالمللی ، همچنان چال شهای اساس ی
محسوب میشوند [2, 3, 6].
وابستگی فناورانه و سطح فناوری
سطح فناوری ماشین آلات در ایران به طور میانگین متوسط تا بالا ارزیابی میشود، اما وابستگی قابل
توجه به واردات قطعات کلیدی و عدم وجود استانداردهای تبادل داده صنعتی، بهره وری و نوآوری را
محدود کرده است [6 – 8]. بیشتر شرکت ها توانایی طراحی و تولید کامل ماشین آلات و تجهیزات
پیشرفته را ندارند و بخش قابل توجهی از قطعات و ماژولهای حساس را از خارج کشور تأمین میکنند.
این امر موجب میشود که شرکت ها غالباً تنها فروشنده دستگاه و تجهیزات باشند و مالک داده چرخه
عمر محصول نباشند [4, 5].
جدول 1 : دسته بندی ماشین آلات صنعتی در ایران [6, 8, 11]

وضعیت داده و زنجیره اطلاعات
در ایران، بخش قابل توجهی از شرک تها فاقد زنجیره داده یکپارچه از طراحی، تولید، خدمات و
نگهداری هستند. داد ههای عملکرد ماشی نآلات و خطوط تولید یا جمع آوری نمی شوند یا در قالب
فرمهای کاغذی و جزیر های ثبت میشوند. نرمافزارهای ERP ، MES و PLM غالباً مستقل و ناسازگار
هستند و تبادل داده بین بخشها و فرآیندها امکانپذیر نیست [4, 7–9].
جدول 2 :نمونه مسائل داد های در صنعت ماشی نساز ی ایران [4, 5, 7]

چالش های کلیدی صنعت
چالش های اصلی صنعت ماشین سازی و تجهیزات پیشرفته صنعتی ایران ایران را میتوان در هشت
حوزه زیر دسته بندی کرد. هر یک از این چالش ها، با حکمرانی داده ارتباط مستقیم دارد و نبود یک
نظام داد های منسجم، شدت اثر آنها را افزایش میدهد [4, 5, 7, 9]:
جدول 3 : دسته بندی چالشهای صنعت ماشین سازی ایران و ارتباط با حکمرانی داد ه [4, 5, 7, 9]

مقایسه بین المللی و پیامدها
مقایسه وضعیت ایران با کشورهای پیشرو مانند آلمان و چین نشان میدهد که نبود نقشه ملی داده
صنعتی و پلتفرم داده ماشین سازی، محدودیت اساسی در بهره وری، کیفیت و صادرات ایجاد میکند .
[ 14 – 17 ].

اثر کوتاه مدت شامل هزینه تولید بالا ، ضایعات و توقف های غیرضروری و اثر بلندمدت شامل
عقب ماندگی صنعتی ، کاهش توان رقابت بین المللی و از دست رفتن فرصت های صادراتی است [7, 19].
جدول 4 : پیامدهای فقدان حکمرانی داد ه در صنعت ایران [7, 9, 19]

تحلیل کلان و ضرورت حکمرانی داده
با توجه به تحلیل های بالا، مشخص میشود که نبود زیرساخت داد های یکپارچه و نظام حکمرانی داده،
نه تنها تولید و خدمات را محدود میکند، بلکه اثرات بلندمدت راهبردی نیز بر صنعت دارد. بدون داده
قابل اعتماد و مدیریت شده ، نوآوری مبتنی بر تجربه محدود میشود، تصمیم گیری راهبردی دچار خطا
میگردد و ایران از فرصت های حضور در زنجیره ارزش جهانی محروم میماند [7–9, 14, 19].
بنابراین، ایجاد نظام حکمرانی داده صنعتی، پیشنیاز توسعه بهره وری، نوآوری و توان صادراتی صنعت
ماشین سازی و تجهیزات پیشرفته در ایران است و پایه ای برای مدل پیشنهادی سه سطحی این مقاله
خواهد بود.